Zbyt kiepska, by wzruszać – José Mauro Vasconcelos „Moje drzewko pomarańczowe”

Nie wystarczy chwytająca za serce historia – trzeba ją jeszcze umieć opowiedzieć. Wzruszenie przy czytaniu to nie jest byle co. Nie tak łatwo je wywołać. Potrzebne mi głębiny i pozwolenie, by się w nich zanurzyć. 

Kogo nie wzruszy historia Zezé – rudowłosego pięciolatka ciekawego świata, dotkliwie doświadczającego biedy? Który nie dostaje prezentu na Boże Narodzenie, pracuje jako pucybut, by w sklepie o nazwie „Głód i nędza” móc kupić sobie co nieco? Zamartwiającego się bezrobotnym ojcem i matką pracującą ponad siły? Zbyt mocno obrywającym za swoje psoty – zazwyczaj doprawdy nieproporcjonalnie do ich wagi? Opowiadającym o swoim cierpieniu i smutku małemu drzewku pomarańczowemu? Kogo to nie wzruszy?

Ano - mnie.

Nie trafił do mnie zlepek zdarzeń byle jak opowiedzianych przez narratora-pięciolatka. Czytałam wiele książek, w których narracja prowadzona była przez dziecko i wiem, że dziecięca naiwność, nieporadność i niewiedza nie muszą oznaczać kompozycyjno-stylistycznych niedostatków. Myślę jednak, że autor nie jest ich świadom i bynajmniej nie są one wynikiem celowości.

Po wydarzeniach prześlizgiwałam się zbyt szybko, bez zainteresowania i z niesmakiem. Z umiejętnie połączonych słów można przecież zbudować naprawdę sugestywny świat. Tutaj zabrakło mi fundamentów, na których mogłabym się oprzeć, zdecydowanych konturów, gotowych do wypełnienia wyobraźnią. A wystarczyło po prostu dopracować i rozbudować niektóre sceny, zgłębić psychikę postaci, dokończyć rozpoczęte wątki, sprecyzować kierunek biegu wydarzeń.

Chaotycznie przesuwające się przed oczyma obrazy wodzą na manowce. W kompozycji zabrakło mi wyrazistej, nadrzędnej przyczyny porządkującej wydarzenia i myśli. Czekałam, aż coś wyniknie z kolejnych przygód chłopaka: że w końcu się zmieni i przestanie psocić albo jego rodzina zmieni do niego stosunek i wytłumaczy mu, że nie wolno tak a tak się zachowywać, zamiast bezmyślnie go bić, albo że ich los się odmieni. I owszem – ostatnie rozdziały stanowią pewien przełom, ale, przez brak należytego wyeksponowania, pozostaje nijaki. To, co ważne wypada blado i nie robi wrażenia, to, co doniosłe - gubi się w fabularnym chaosie.

Zupełnie nieprzekonujący i mało prawdopodobny jest dla mnie fakt, że mały chłopiec napotyka nagle obcego człowieka i zaprzyjaźnia się z nim tak mocno, że po kilku chwilach traktuje go jak ojca. Tym bardziej, że po pierwszym niefortunnym spotkaniu, gdy Zezé został przezeń publicznie upokorzony, obiecał sobie, że go zabije. Innym razem Zezé zwierza się swojemu Portugalowi [tj. owemu przyjacielowi właśnie]: „Tata ma już tyle lat, że nie może znaleźć pracy. Wiem, jak bardzo go to boli”[s. 147]*, a stronę dalej powiada: „A on [tata] mnie tak strasznie zbił, tak okropnie. Ale nie szkodzi... – Pociągnąłem przeciągle nosem. – Nie szkodzi, i tak go zabiję”[s. 149].

Doprawdy irytujące jest emocjonalne rozchwianie chłopca. Bohater raz ubolewa nad swoim zachowaniem, a za moment idzie psocić; raz jest pokorny, raz niesforny, raz kogoś kocha, innym razem przysięga go zabić. Źle brzmią w ustach dziecka tak drastyczne zamiary oraz wulgaryzmy. Nie twierdzę, że jest to coś nadzwyczajnego i niemożliwego (pewnie się zdarza), jednak sposób przedstawienia takich sytuacji aż się prosi o pogłębiony, dojrzalszy portret psychologiczny.

Brak konsekwencji, zmienność: nastrojów, wydźwięku, klimatu, postaw - męczą. Czytelnik jest nimi bombardowany i zaskakiwany - raczej niemile. Oto zaczynam się do czegoś przywiązywać, ustosunkowywać, wczuwać w coś, a tu – bach! – koniec. Ni stąd, ni zowąd nowa opcja, na którą nie byłam gotowa.

Naiwnie rozumiane przez chłopca sprawy i problemy nie zostają mu przez nikogo wyjaśnione. A szkoda, bo jego inteligencja i ciekawość świata była potencjałem do wykorzystania. Prawdy, do jakich dochodzi mogą poruszać, lecz są mało odkrywcze. (Jedyny cytat, nad którym się zatrzymałam i wynotowałam: „Można zabijać w sercu. Po prostu przestać kogoś kochać. I wtedy ten ktoś umiera”[s. 149].) Przyjacielowi, którego spotyka bohater, daleko do lisa z „Małego Księcia”. Podobnie jak „Mojemu drzewku pomarańczowemu” daleko do książki Saint-Exupéry'ego. To bardzo eksponowane porównanie jest dla mnie całkowicie bezzasadne.

O wartości powieści nie świadczy naszpikowanie jej wzruszającymi scenami. Trzeba jeszcze umieć je połączyć w zgrabną całość. Naciąganie odbiorcy na chwytliwe historie, granie na jego emocjach – nie tędy droga do mojego czytelniczego serca.

José Mauro Vasconcelos, Moje drzewko pomarańczowe, tłum. Teresa Tomczyńska, wyd. Muza, Warszawa 2009.

*Cytaty pochodzą z książki (jw.), numery w nawiasach kwadratowych odsyłają do jej stron.

wydawnictwo: Muza

tytuł oryginału: Meu Pé de Laranja Lima

język oryginału: portugalski

okładka: miękka

ilość stron: 190

moja ocena: 2/6

skąd: biblioteka.