30 sierpnia 2011

Jak kamień z wody – Anna Bolecka „Biały kamień”

Nie dojrzałam jeszcze do recenzji „Białego kamienia”. Obawiam się swoich słów. Boję się, że napiszę coś nie tak: zniekształcę, przeinaczę, nazbyt uproszczę lub skomplikuję. A ta proza jest prosta i niesłychanie przejrzysta,  mimo wielkiego ładunku, jaki skrywa za swą formą. Mimo głębi, czającej się za niezmąconą, spokojną powierzchnią.

„Biały kamień” to niezwykła biografia Pradziadka autorki. Przedstawia jego dzieciństwo, młodość, dorosłość i starość. Opowiada, jak poznaje otoczenie, odczuwa rzeczywistość, zmienia się. Pisze o jego uczuciach, chwilach, które szczególnie zapadły mu w pamięć, wtajemniczeniach w istnienie. A przy tym wszystkim - o świecie widzianym jego oczami. A osobliwy to świat.

Przenosimy się do Kuromęk, wsi na Podolu z przełomu XIX i XX wieku oraz pobliskiego jej miasteczka. „To był świat na pograniczu zaborów, rosyjskiego i austriackiego. Katolicy, luteranie i kalwini szli z zachodu, prawosławni, unici, muzułmanie ze wschodu. Żydzi byli pośrodku, odrębni przez swe zwyczaje (...).”[s.38]* To czas, w którym tryb życia wyznaczał rytm natury i religii, lecz również taki, kiedy po ziemi chodzili płanetnicy,  żaby po deszczu spadały z nieba wraz z innymi małymi żyjątkami, co wcześniej zostały zabrane w górę przez tęczę (bo przecież niektóre żaby miały jeszcze na skórze resztki tęczowej barwy, a deszcz był według mieszkańców wioski wodą, którą zbiera tęcza [por. s. 47]); latanie po łąkach groziło wytarmoszeniem przez Chawę, a na belkach pod sufitem czaiły się wyki. To świat, w którym szanowano prawa natury i żywiołów; gdzie błąkały się złe i dobre duchy.

Pradziadek nie urodził się w Kuromękach. Znalazł się tu w inny sposób. Może właśnie przez ową obcość bohater patrzy na rzeczywistość z innej perspektywy. Wpierw musi ją oswoić, spenetrować, wtulić się w jej zielone, pachnące ciało. Nie jest mu z góry dana żadna więź, nic nie jest dla niego oczywiste. Przygląda się światu zachłannie i z namysłem. Nie ustaje w zdziwieniu. Zapamiętuje szczegóły. Odczuwa intensywniej.

„Błogosławiona była ta inność Pradziadka, choć przysparzała mu tylu zmartwień. Być innym oznaczało dla niego z mozołem pokonywać opór zewnętrzności.”[s. 32]

„W tych dniach [nadchodzącego lata] coraz częściej kusiła go łąka, chłodna woda, pachnący żywicą las. Szedł na łąki i kładł się w trawie, przytulony do ziemi, z rękami pod głową. Nie myślał o niczym kołysany delikatnym zapachem traw. Zdarzało się, że czuł wtedy pewien zapach, jakby już kiedyś doznany, przenikający jego ciało. Słodka, kusząca woń mięty połączona była z wilgocią rosy i letniego poranka, jabłkowymi skórkami i głęboką zielenią tataraku. (...) Każda roślina i każda rzecz, którą rozgniatał w rękach, wydzielała swoistą woń – strachu, bólu, rozkoszy, zdumienia, ale to była tylko część tego, co czuł wokół, i zrozumiał, że wydobycie istoty tego jest niemożliwe, gdy się zmiażdżony listek podniesie do twarzy, bo dusza zapachu jest nieuchwytna.”[s. 71-72]

Zadziwia Pradziadek Franciszek swą wnikliwością. W jego oczach nasz zwyczajny świat zmienia się w krainę osobliwości, księgę pełną znaczeń. 

„Świadomość, że śmierć jest częścią życia, zagnieździła się w nim już w dzieciństwie. Zrozumiał, że cieszyć się życiem potrafi tylko ten, kogo nie przestraszono już na początku wizją dręczącego oczekiwania w ciemnościach na niewiadome.”[s. 36]

Narratorka zręcznie gra na wieloznaczności słów. Wsłuchując się w subtelność jej melodii czujemy jednak, że nie o formę jedynie tu chodzi.

Pewnie w naturze nie istnieją dwa identyczne kamienie, ale dla nas kamień to zawsze kamień – jeden do drugiego podobny, nieciekawy. Wyodrębniona bryłka nieożywionej materii. Potykamy się o nie, wdeptujemy w grunt, rzucamy do wody. Na co większym można usiąść.

Ale w kamieniu można także rzeźbić. Nadawać mu indywidualność. Posłuchać jego milczenia i przerwać je. Przyjrzeć się jego doskonałej obojętności - znieczuleniu, chroniącemu przez rozpadem z rozpaczy (tyle tu powodów do rozpaczy...). Pozazdrościć mu czasu, który w nadmiarze otrzymał – w przeciwieństwie do człowieka. Zwrócić uwagę na jego doskonałą osobność, która przecież dotyczy i nas. Dostrzec w nim przypadkowość położenia w przestrzeni i ograniczeń, które z tego wynikają.

Można wydobyć go z wody, jak z zapomnienia. Cała ta książka jest gestem przywołania „na ułamek wieczności” ludzi „niezmienionych przez czas i śmierć”.[s. 178] Bo może coś w tym jest, że „w życiu nie ten jest ważny, o którego obecność potykamy się codziennie, lecz ktoś zupełnie inny, kto wciąga nas we własny krąg swą żywą nieobecnością [podkr. A. D.].”[s. 124] Ktoś, po kim został kamienny pomnik...

Autorka sięga do symbolu z prawdziwego zdarzenia. Tego, co skrywa mnóstwo sensów, lecz do końca nie daje się wyjaśnić w sposób ostateczny i jedyny. Który wskazuje wiele dróg, ale nie zdradza, dokąd nas zaprowadzą. 

Na uwagę zasługuje przepiękne wydanie książki, godne jej zawartości. Twarda, płócienna oprawa, fotografie ze zbiorów rodzinnych autorki, papier o większej gramaturze. Za każdym razem brałam ją do rąk z prawdziwym namaszczeniem.

To opowieść niesamowicie jasna. A wielką sztuką jest rozjaśnianie mroku. Przybliżanie tego, co dawne, wyostrzanie konturów rozmytych prze zapomnienie. Wyodrębnianie z całości. Wypełnianie pustki. Dawanie głosu milczącym. Ożywianie martwych światów. Zmienianie obcości w bliskość.

Wielką sztuką jest zmieścić to wszystko w słowach pełnych delikatności, uroku i prostoty (chyba jeszcze nigdy nie doznałam takiej przyjemności czytając opisy natury!).

Wielką sztuką jest sięgać w najciemniejsze odmęty jeziora, nie mącąc jego tafli ani jedną rysą.

Anna Bolecka, Biały kamień, wydanie drugie, wyd. słowo/obraz/ terytoria, Gdańsk 2004.

*cytaty pochodzą z książki (jw.), numery w nawiasach kwadratowych odsyłają do jej stron.

wydawnictwo: słowo/obraz terytoria, seria: Pasaże
okładka: twarda, płócienna, z reprodukcją Stanisława Fijałkowskiego, cudna!
ilość stron: 180
moja ocena: 6/6
skąd: dziękuję Pani Agacie za egzemplarz recenzyjny, bardzo, bardzo... A zdecydowałam się na niego dzięki recenzji Ali.

14 komentarzy:

  1. Olu, czekałam na tą recenzję z wielką niecierpliwością. Sama, już dłuższy czas temu poznałam tę lekturę, która zauroczyła mnie i porwała w całości. Trudno o niej mówić i pisać, bo też wszelkie słowa w obliczu czarów Anny Boleckiej wydają się zbędne.
    I właśnie, pani Bolecka została i moją czarodziejką, pokazując niezwykły świat i losy niesamowitego człowieka. Jego rozterki i pragnienia... Przepiękna powieść. A jakie cudowne wydanie!
    Po przeczytaniu Twoich słów mam wielką ochotę sięgnąć po Biały kamień ponownie, a i poznać resztę wytworów literackich pani Boleckiej, ciekawa jestem jaki świat tym razem dla nas wyczaruje :)
    Pozdrawiam Cię ciepło,
    Ala

    OdpowiedzUsuń
  2. Dziękuję Ci za te słowa :)

    Ale muszę podziękować za coś jeszcze: bo tak naprawdę to Twoja recenzja była pierwsza. To znaczy jej przeczytanie zaważyło na wyborze kolejnych książek do recenzji z Terytoriów. Więc cieszę się, że przy tej okazji mogę podziękować Tobie, za to odkrycie i kawał świetnego tekstu.

    Ja z pewnością będę wracać do Kuromęk. Bo niejedno tam jeszcze odnajdę.

    Serdeczności!!!

    OdpowiedzUsuń
  3. Nie miałam jeszcze przyjemności zapoznania się z tą lekturą, ale po recenzji widzę, że to prawdziwa perełka! I to w dodatku szerzej nieznana! Muszę po nią sięgnąć:)

    Pozdrawiam serdecznie!

    OdpowiedzUsuń
  4. Isadora - o, tak: perełka. Zdecydowane polecam :)
    Dzięki za odwiedziny!

    OdpowiedzUsuń
  5. No proszę, proszę. Nie spodziewałabym się, że tak przypadnie Ci do gustu ta książka. A jest wyjątkowa, to przyznać trzeba.
    Pozdrawiam :)

    OdpowiedzUsuń
  6. miqaisonfire - oj, przypadła bardzo, bardzo....

    Pozdrawiam!

    OdpowiedzUsuń
  7. Olu, masz rację :D Pisałam recenzję wczoraj po 1 w nocy i już naprawdę byłam zmęczona... :) Dzięki wielkie za zwrócenie mi uwagi!!

    OdpowiedzUsuń
  8. Widzę, że książka bardzo życiowa a takie sobie cenię, dlatego z chęcią przeczytam. Pozdrawiam:)

    OdpowiedzUsuń
  9. Kasandro - obowiązkowo! Na pewno Ci się spodoba.

    Dzięki za odwiedziny,
    miłego dnia! :)

    OdpowiedzUsuń
  10. Dziękuję za podsunięcie tytułu, jeśli, jak piszesz, ksiązka jest podobna do "Rudzielców" to na pewno mi sie spodoba :)

    OdpowiedzUsuń
  11. Witaj
    "Biały kamień" czytałam kilka lat temu i spisałam z książki także cytaty (zdaje się, że zamieściłam na mojej stronie z cytatami, a jeśli nie to zrobię to na pewno) przy okazji zapraszam:)
    Pierwsze co mi się rzuciło w oczy to zdjęcie na stronie głównej. Lubię takie odkrywanie tytułów. Od razu rzuciły mi się w oczy dwie książki Axelsson (akurat te dwie, które czytałam) jest i Lala i Tokarczuk i Kapuściński i moja ukochana Nieznośna lekkość bytu, jest i Emilka co to dojrzewa...więcej nie udało mi się odczytać:)
    Pozdrawiam:)

    OdpowiedzUsuń
  12. papryczko - miło mi :) Faktycznie jest to jeden z moich regałów, który posłużył do nagłówka :) Jest jeszcze "Weiser Dawidek", "Pożegnanie z Afryką", "Hotel pod poległym alpinistą" Strugackich, "Opowieści o Niewidzialnym" Schmitta, opowiadania Gogola, masa lektur szkolnych i poezji.

    Półeczka co jakiś czas ulega zmianom, przemeblowaniom, a teraz jest już obarczona książkami ułożonymi poziomo na tych, co stoją pionowo, co jest chyba problemem każdego mola książkowego :)

    Pozdrawiam, dziękuję za komentarz i wizytę. Linkuję! :)

    OdpowiedzUsuń
  13. AHA - papryczko, i cieszę się, że Axelsson ma u Ciebie takie wysokie noty :) Polecam pozostałe tytuły, zwłaszcza "Kwietniową czarownicę".

    :)

    OdpowiedzUsuń

Dziękuję za każdą wypowiedź, za czas poświęcony na lekturę, za nasze wirtualne spotkanie! Komentarze są moderowane - mogą pojawić się z opóźnieniem.
*
Nie publikuję: SPAMU, wypowiedzi obraźliwych, wulgarnych, sprzecznych z zasadami netykiety. Z powodu nadmiaru SPAM-u wyłączam możliwość komentarzy anonimowych.