Interpretacje [1] – Adam Zagajewski „Spadająca gwiazda”

Przez miliony lat biegłam samotnie,

w milczeniu, odważnie.

Spłonęłam, gdy na horyzoncie ukazały się

miękkie łąki i bujne kopuły drzew.

Cztery wersy, dwa sugestywne obrazy, dwie sytuacje egzystencjalne. Obszerny poemat o miłości zmieszczony w kilkunastu słowach. Wiele sensów, odwołań, motywów zamkniętych w jednej metaforze. Prosta opowieść o tym, co trudne. Zwykła historia o tym, co niepojęte, niezwyczajne.

Meteoroid, okruch skalny w swojej podróży przez Wszechświat natrafia na planetę – być może na Ziemię, w każdym razie na planetę, którą otacza atmosfera i na której życie rozwinęło się na tyle, by powstała tam bogata szata roślinna. Dotąd „samotnie, w milczeniu, odważnie” przemierzał Kosmos. Wpadając w atmosferę planety, jak to meteoroid – spłonął.

Podmiot liryczny ukrywa się za maską tzw. „spadającej gwiazdy” - jak człowiekowi kazało sądzić jego pierwotne, zmysłowe doświadczenie nie poparte jeszcze tym naukowym, a przechowane w języku do dziś. W wierszu jest ono nie bez znaczenia, bo odpowiada za płeć podmiotu lirycznego. Wyrazem, który uruchamia metaforykę jest czasownik „spłonęłam”. To on otwiera pole do interpretacji, przywołując motyw miłości-ognia. Wprowadza mnie w przenośną przestrzeń, mnoży skojarzenia, implikacje. Wiersz staje się świadectwem doświadczenia miłości: jej piękna i bólu, jej nieuchronności i siły. To opowieść o radykalnej odmianie życia.

Utwór przedstawia dwie sytuacje egzystencjalne: samotności i zakochania - wychodzenia z samotności. Bo oto na horyzoncie pojawia się miłość. Przed nią były miliony lat (hiperbola godna meteoroidu) odważnego lotu w milczeniu, wytrwałego rzeźbienia swojego losu, kształtowania charakteru, bezpiecznej przewidywalności. Wystarczyła jedna chwila, by ulec, ustąpić, stopnieć, pęknąć. Samotność wystarczała do czasu pojawienia się tej planety o nieznanych dotąd kolorach, zapraszającej niedoświadczoną jeszcze miękkością. Ale dotarcie do niej było ryzykowne. Groziło cierpieniem, lękiem, śmiercią. Czy jednak liryczna bohaterka miała czas na rozsądny wybór? Czy myślała logicznie, czy też gnała na oślep jak ćma do świecy po torze lotu wyznaczonym przez ziemskie przyciąganie, oczarowana zielenią? Ona - wytrącona z przeciętności, odmieniona, jakże inna: zwykła kamienna bryła stała się właśnie jasną gwiazdą. Ona – lśni, dostrzeżona przez ukochane oczy. Ona – rozbłyskuje niczym gwiazda, odczuwa ciepło i... ból.

C. S. Lewis pisał: „Kochać – to być narażonym na cierpienie. Pokochaj cokolwiek, a niewątpliwie coś schwyci twoje serce w kleszcze: może ono nawet pęknąć. Jeśli chcesz być pewien, że pozostanie nietknięte, nie powinieneś go nikomu oddawać, nawet zwierzęciu. Opakuj serce starannie w ulubione nawyki i drobne przyzwyczajenia, unikaj wszelkich komplikacji, zamknij je bezpiecznie w szkatułę czy trumnę swojego egoizmu. Ale w tej szkatule bezpiecznej, ciemnej, nieruchomej i dusznej serce się zmieni. Nie pęknie, ale stanie się nietłukące, niedostępne, nieprzejednane. Alternatywą tragedii lub co najmniej ryzyka tragedii jest potępienie. Piekło to jedyne miejsce poza niebem, gdzie jest się całkowicie zabezpieczonym przed całym ryzykiem i perturbacjami miłości. Sądzę, że najbardziej samowolna i nadmierna miłość mniej się sprzeciwia woli Bożej niż świadomie pielęgnowany brak miłości”[1]. 

„Przez miliony lat biegłam samotnie. (...) Spłonęłam (...).” Zadziwia mnie łatwość tego wyznania. Chłodna konstatacja, bezemocjonalna relacja z przebiegu zdarzeń. Jakby mówiła o czymś oczywistym, trywialnym, pospolitym. Co czuje podmiot liryczny w chwili tego wyznania? Rozpacz? Szczęście? Pretensje? Zdumienie? Niedowierzanie? A może obojętność (bo czasem nie zauważamy cudów obok nas)? A może miłości nie potrzebne są wielkie słowa? I nie potrzeba ich więcej tam, gdzie zaczyna się bliskość, czułość, obecność kochającej osoby? Czy wiersz jest spontanicznym wyznaniem kochającego człowieka, patrzącego w sierpniowe niebo? Olśnieniem równie nagłym i niezwykłym, jak ów rozbłysk na nieboskłonie? Może wobec milionów lat świetlnych milczenia to aż nazbyt wiele słów?

Ciągle się zastanawiam – czy osoba ukryta za metaforami jest szczęśliwa, gdy wypowiada te słowa? Czy zawiedziona i zdruzgotana żałuje czasu, w którym samotnie i odważnie przemierzała przestrzeń – wolna, nieskrępowana przyciąganiem do żadnego niebieskiego ciała? Gdy miała go tak wiele tylko dla siebie, nie musiała z nikim go dzielić. Kiedy nie dotyczyło jej cierpienie i odpowiedzialność za to, co oswoiła[2]. 

Nie godzę się na zamkniętą kompozycję wiersza. Wbrew dokonanej formie czasownika „spłonęłam” chcę wierzyć, że meteoroid przemienił się w meteoryt, któremu dane było doświadczyć miękkości łąk. A może to właśnie tutaj tkwi interpretacyjny klucz? Opowieść dramatycznie pozbawiona została dalszego ciągu, ale czy podmiot liryczny mógł wcześniej już doświadczyć „miękkości”? Skąd mógł wiedzieć w tej swojej próżni, jak miękkie są łąki? I komu mógł opowiedzieć swą historię w milczącym biegu przez pusty Kosmos? A może tylko to, co kamienne i nieczułe musiało się rozpaść w atmosferze, może tylko lód musiał stopnieć? Przecież miłość to wyjście z obojętności, nieczułości, egoizmu. Dojrzewaniem (do) nowych horyzontów.

Ile tu możliwości dopełnień! Ile niejednoznaczności! Cudownie trafna, twórcza metaforyka, nagromadzenie znaczeń i odniesień, zręczna gra na odcieniach słów. Tyle tajemnic, pytań i wątpliwości w czterech wersach! I żadnych odpowiedzi, żadnych wskazówek - na szczęście. 

[1] - C. S. Lewis, Cztery miłości, tłum. M. Wańkowiczowa, Warszawa 1968, s. 153-154.
[2] - Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę - cytuję z pamięci.

Adam Zagajewski, Spadająca gwiazda [w:] tenże, Płótno, Fundacja Zeszytów Literackich, Warszawa 2002, s.40.

*

Niniejszym inauguruję pierwszy cykl na moim blogu: Interpretacje, w którym porywam się na poezję. Opowiem Wam o moich spotkaniach z wierszami i dobrymi tekstami z ulubionych piosenek, zwierzę się Wam z pytań i emocji, jakie po sobie pozostawiły, przytoczę mniej lub bardziej udane próby ich interpretacji. Nie jestem w stanie określić cykliczności tegoż cyklu, jednak, znając siebie, uprzedzę, iż może być on cyklem nieregularnym :).